Uhumsk og humsk

Minus og pluss gjev minus - medan minus og minus gjev pluss, heiter det i matematikken. Ikkje alltid så i språket. Den vesle bokstaven "u" framfor eit ord gjev ordet ofte motsett tyding. Den er mest som eit matematisk minusteikn å rekne. Men ikkje alltid.

Sett og usett er motsetnader. Klokt og uklokt, nyttig og unyttig, lukke og ulukke, alle er dei rekna som motsetnader. Eller heppe og uheppe som det heitte tidlagare (av det norrøne "happ").

Ein skulle tru at humsk og uhumsk var motsetnader også. Men bokstaven "u" her kjem i forsterkande tyding, slik at uhumsk er meir humsk enn berre humsk åleine. Ordet slektar på det norrøne "húm" som tyder skyming. Ordet tyder urein, ekkel, mørk eller skitten. I våre dagar finn vi ikkje "humsk" lengre, sidan ordet "uhumsk" heilt har teke over.

Det er usikkert kvifor denne bokstaven har fått ei slik rolle, men det er eit faktum at "u" i nokre samanhengar kan tyde "utan" eller "under". Vi skriv då gjerne "u." eller "u/". "Flotte druer u. stein" og "Halv pris for born u/12 år." Der er døme på at ein har skrive berre "u" i slike stningar også.

Vi finn også same bokstaven som forkorting for ungdom og utvikling også (og altså ikkje som nekting). "U21-landslaget vann 2-0" og "U-hjelpa kom aldri fram slik planen var". U-hjelp er altså ikkje det motsette av hjelp, sjølv om den blei det i dette tenkte tilfellet. Og "U-landslaget i fotball" tyder heller ikkje at ungdomslandslaget vårt sårt treng til naudhjelp frå utlandet.

Om mjølk og gråt

Ein skal ikkje bruke tid og krefter på å gruble over ting som har skjedd, som ein ikkje lengre kan gjere noko med. Ein skal helst sjå framover. "Don't cry over spoiled milk", som dei før sa i England. Vi har uttrykket her hjå oss også, i det etter mi meining lettare misforståtte "å gråte over spilt mjølk". Men så les eg at ein i det engelske språket idag nyttar "Don't cry over spilt milk." Så då spørs det kva som kom først, høna eller egget. Eller kanskje "kua eller kalven" passar betre i denne samanhengen?

Problem oppstår av og til når to like ord tyder motsette ting, eller ein skal oversetje noko frå eit framandspråk, og går litt i surr. "Lost in translation" som det så fint heiter. Det engelske ordet "spoiled" står for syrna mjølk, eller skjemd mjølk som vi også kan seie. Men ikke den kontrollerte syrninga vi finn på meieriet. Nei, den som oppstår når mjølka vert lagra for lenge eller i for høg temperatur. Truleg har ordet spoiled blitt til det norske spille (tøme ut). Dersom det då ikkje var slik at det engelske "spilt" kom før det norske, og oversettinga er OK.

Å spille mjølk, er i dagleg tale i dag synonymt med å uforvarande tøme den ut av mugga eller glaset. Å miste den utover, så og seie. Eg kjenner ikkje til at ordet "spille" også skal tyde "å surne".

No ja, det heile er kanskje flisespikkeri (mykje arbeid for eit høvemessig lite resultat). Om ein græt er det kanskje likegyldig om det er fordi mjølka har blitt sur eller fordi ho ligg på golvet... Øydelagt er ho kor som er.

Skinet bedreg

Dei fleste av oss kjenner uttrykker "skinnet bedrar" og veit at det liknar på "å kjøpe katta i sekken". At det under overflata løyner seg noko som ikkje visest utenpå. Det er difor lett å tolke det til å ha noko med dyrehud å gjere. I språket har vi mange uttrykk som går på skinn, der "å selge skinnet før bjørnen er skoten" er kanskje det mest kjende. Ikkje å undre seg over kanskje at ein kritisk rapport av pelsdyrnæringa i Noreg, fekk tittelen "Skinnet bedrar". Men før vi går ut av vårt gode skinn her, så får vi slå fast at vi nok talar om lysfenomenet "skinn" her, eller skin som det heiter på nynorsk. Difor den tilsynelatande manglande n-en i overskrifta.

Vi har like mange ordtak og seiemåtar med ordet skin. Mange av dei har religiøse og bibelske over- og undertonar. Gamle inngådde ord som "blendverk", "illusjon", "prakt", "glans" og "herlighet" er ord som skal dekke det som glinsar og strålar av ljos, og gjer oss stumme av ovund. Og når dette ytre viser seg ikkje å halda mål, seier bokmålsfolk at "skinnet bedrar". Eg har diverre ikkje klart å kome med eit fullgodt erstatningsord for bedreg. Men ordet fins jo på nynorsk, i all sin prakt og herlegdom!

Slå i hartkorn

I dagens propagandasamfunn, eller kanskje rettare "reklamesamfunn" er det om å gjere å ha eit godt rykte. Ingen ønskjer å bli samanlikna med nokon ein ikkje ønskjer å bli samanlikna med. Kan du skade motpartens rykte, ved å samanlikne han med noko negativt, ved å gjere hans motiv spekulative eller hans rykte frynsete, kan ein seie at "ein slår han i hartkorn med ...". Ordet hartkorn høyrest dansk ut, og er det også. Tidlegare vart skatten til bøndene rekna ut etter kor mykje hardt korn (rug og bygg) dei skulle svare til staten, derav uttrykket hartkorn. Store norske Leksikon har denne skildringa av utsegnet.

Den overførde tydinga, altså dagens einaste reelle tyding, er at ein blandar likt og ulikt. Ofte til eigen vinning. Derav innleiinga der ein kan utruste til dømes politiske motstandarar med meiningar og motiv han/ho ikkje har eller ikkje kjenner seg att i. Å få opinionen på si side står høgt hjå politikarar og næringslivsfolk.

Uttrykket kan vidare tolkast som eit slags bevis for at bønder blanda inn billegare kornslag i hartkornet, for å sleppe billegare unna dei harde skattane. Ein slags nullkornytarar med andre ord.

Heidning

Heidning er eit ord som på mange måtar har gått ut på dato. No og då ser vi det likevel i bruk, oftast som negativ karakteristikk av folk som ikkje trur på det same som ein sjølv. "Det norske hedningsamfunn" brukar det likevel i positiv lei om seg sjølve.

Opprinneleg fans dette ordet i norrøn tid, som "heiðingi", folk som levde i heia (utmarka). I Bibelen står det for folk som ikkje er jødar. I Noreg har vi lenge brukt det om folk som ikkje trudde på kyrkja sin Gud. Idag er det vanskeleg å bruke ordet, avdi der er så mange religionar i kongeriket, alle med sitt vern i FN sin konvensjonen om menneskerettane. Vi kan like det eller ikkje like det, men ordet har gått ut på dato. Etter mi personlege meining vil eg ikkje sakna ordet den dagen ordet vert brukt for siste gong.

Falle i stavar

Når noko fell i staver, tankjer vi umiddelbart på bøkkerfaget. Ein bøkker er ein som lagar tretønner. Han brukar stavar (som vert montert side ved side vertikalt), og bind det heile saman med tønneband (i vidjetre eller metall) horisontalt. Alt skal passe til minste detalj, for tønna skal kanskje brukast til flytande væske. Om produktet fell saman før det er ferdig montert, fell det i stavar. Bøkkerfaget er forlengst historie, sjølv om det fins folk som enno kan kunsten. Langs vestlandskysten var det bøkkerverkstadar i mang ei grend.

Idag svarer uttrykket nærast til å falle i eigne tanker, bli uoppmerksam. På våre kantar av landet seier ein gjerne at ein får "sauestiren", og treng ein liten dult for å kome tilbake til røyndomen. Det vert ikke nytta om fysiske samanrasningar lengre. Eit korthus kan difor ikkje "falle i stavar" ifølge god språkbruk. Ikkje eingong langrennsløparar kan seiast å falle i stavar, sjølv om Oddvar Brå må seiast å ha vore fårleg nær ved å oppfylle utsegnet på ein bokstavleg måte i 1982.

Våde

Snart tid for julesongar, og tid for å gruble på gamle ord som ingen lengre forstår. Der "ingen" må lesast som "mange ikkje". Det fins enno folk som likar å forske på gamle dagar, og å finne ut kvifor vi vel det eine ordet framfor det andre.

Våde finn du knapt i ein julesong, ikkje i nokon eg kan kome på i farten i alle fall. Ein skulle tru ordet hadde vandra inn frå dansk i den såkalla dansketida. Men ordet kjem frå norrønt "váði" som tyder ulukke eller skade. Så dette er ikkje eit importert ord i etymologisk forstand.

Våde kan samanliknast med synonyma sine: naud, jammer, elende, ulukke eller skade. Det er i denne siste tydinga ordet stadig heng att i språket etter fingertuppane innan rettsalen i til dømes "vådeskudd". Det tyder skot som har påført noko(-n) skade utan at det var gjort med vilje. "Vaade" er vanlegare på dansk, enn våde er på norsk. Trur eg. Og ordet er sikkert lettare å finne i salmar som har med påske å gjere, enn i julesongane.