Uhumsk og humsk

Minus og pluss gjev minus - medan minus og minus gjev pluss, heiter det i matematikken. Ikkje alltid så i språket. Den vesle bokstaven "u" framfor eit ord gjev ordet ofte motsett tyding. Den er mest som eit matematisk minusteikn å rekne. Men ikkje alltid.

Sett og usett er motsetnader. Klokt og uklokt, nyttig og unyttig, lukke og ulukke, alle er dei rekna som motsetnader. Eller heppe og uheppe som det heitte tidlagare (av det norrøne "happ").

Ein skulle tru at humsk og uhumsk var motsetnader også. Men bokstaven "u" her kjem i forsterkande tyding, slik at uhumsk er meir humsk enn berre humsk åleine. Ordet slektar på det norrøne "húm" som tyder skyming. Ordet tyder urein, ekkel, mørk eller skitten. I våre dagar finn vi ikkje "humsk" lengre, sidan ordet "uhumsk" heilt har teke over.

Det er usikkert kvifor denne bokstaven har fått ei slik rolle, men det er eit faktum at "u" i nokre samanhengar kan tyde "utan" eller "under". Vi skriv då gjerne "u." eller "u/". "Flotte druer u. stein" og "Halv pris for born u/12 år." Der er døme på at ein har skrive berre "u" i slike stningar også.

Vi finn også same bokstaven som forkorting for ungdom og utvikling også (og altså ikkje som nekting). "U21-landslaget vann 2-0" og "U-hjelpa kom aldri fram slik planen var". U-hjelp er altså ikkje det motsette av hjelp, sjølv om den blei det i dette tenkte tilfellet. Og "U-landslaget i fotball" tyder heller ikkje at ungdomslandslaget vårt sårt treng til naudhjelp frå utlandet.